شرق ، سيدرضا سيدي /  چند روزی است تصویری از یک گل زیبا در رسانه‌ها منتشر می‌شود با این توضیح: «شکوفاشدن اولین گل در فضا». طبق این خبر، نخستین گلی که فضانوردان ایستگاه فضایی بین‌المللی در مدار زمین پرورش داده‌اند، شکوفا شده است. گل «آهار» در آزمایشگاه پرورش گل‌وگیاه ایستگاه فضایی بین‌المللی که از دو سال پیش راه‌اندازی شده، شکوفا شد. اکنون تلاش‌های فضانوردان برای پرورش گیاهان گل‌دار در ایستگاه فضایی بین‌المللی به ثمر نشسته و آنها ٢٨ دی‌ اولین تصویرهای گل آهار پرورش‌یافته در فضا را به زمین فرستادند. هرچند پیش از این نیز فضانوردان در بیرون جو زمین گیاهی را کاشته بودند، اما این اولین‌بار است که فضانوردان گل‌ می‌کارند؛ گلی درنهایت زیبایی. درادامه گزارشی می‌خوانیم از پرورش گل ‌و گیاه در ایستگاه فضایی بین‌المللی. هرچند کاشت و مراقبت از گل آهار (که از خانواده داوودی‌هاست) در زمین، بسیار آسان است، اما پرورش آن در فضا برای فضانوردان دشوار و پردردسر بوده است. چرا فضانوردان باید دردسرهای پرورش گل را در فضا تحمل کنند؟ آنها این کار را صرفا به‌عنوان تفریح و تنوع انجام می‌دهند یا آنکه دلیل دیگری هم در کار است؟ واقعیت آن است که تأمین موادغذایی فضانوردان مستقر در ایستگاه فضایی یکی از کارهای پرزحمت و البته پرهزینه است. هم‌اکنون برنامه مرتب و دقیقی برای ارسال موادغذایی به ایستگاه فضایی وجود دارد، اما از اولین سال‌های استقرار ایستگاه در فضا، این پرسش مطرح بود که آیا فضانوردان می‌توانند نیازهای خود را برآورده کنند؟ واقعیت آن است که دانشمندان در تلاشند وابستگی فضانوردان به زمین را کاهش دهند، آنها امروزه می‌توانند با استفاده از صفحه‌های خورشیدی کارآمد، نیروی برق را تأمین کنند، بخش زیادی از آب مصرفی خود را به روش بازیافت تهیه کنند. اما غیر از اینها، فضانوردان باید بتوانند غذای مصرفی‌شان را هم تهیه کنند، به‌ویژه آنکه بشر قصد دارد در دهه‌های آینده به مریخ هم سفر کند. طبیعی است تأمین موادغذایی فضانوردی در چنین فاصله دوری، بسیار پرهزینه‌تر خواهد بود و تنها راه چاره باقی‌مانده، تولید موادغذایی در محل است. فضانوردان باید بتوانند با تولید سبزیجات، انرژی، فیبر و ویتامین‌های لازم خود را به‌دست آورند. درحقیقت پرورش گل آهار در فضا، بخشی از یک برنامه جامع و درازمدت برای بررسی شیوه‌های بهینه تولید غذا در بیرون سیاره زمین است. اما باید در نظر داشت گیاهان برای رشد در زمین تکامل یافته‌اند و پرورش آنها در ایستگاه فضایی بسیار دشوار است. به‌همین‌دلیل، دانشمندان آزمایشگاه ویژه‌ای به نام «وجی» (Veggie) را در ایستگاه فضایی بین‌المللی راه‌اندازی کردند که به نور قابل تنظیم، سیستم آبیاری هوشمند و دستگاه تهویه هوا مجهز است و می‌تواند پیوسته و مداوم، گازهای طبیعی گیاهان، هاگ‌ها، کپک‌های مخرب، ویروس‌ها و باکتری‌ها را تصفیه ‌کند. دانه‌های گیاهان درون بالشتک‌هایی از الیاف آرامید رشد می‌کنند که پر شده است از گِل؛ کودهایی که به مرور زمان تجزیه می‌شوند و املاح مورد نیاز گیاهان. بستر این گیاهان ماده‌ای است به نام کولار که نوعی الیاف مصنوعی مقاوم در برابر حرارت است. در وجی از لامپ‌های گلخانه‌ای «ال‌ای‌دی» استفاده می‌کنند. این لامپ‌ها را بهینه‌ کرده‌اند تا انرژی به صورت گرما هدر نرود. علاوه بر این، شدت نور این لامپ‌ها را هم می‌توان تنظیم کرد، درنتیجه فضانوردان کشاورز فرازمینی می‌توانند با توجه به نوع‌ گیاه و همچنین مراحل مختلف رشد آن، میزان نور را تنظیم کنند. غیر از سیستم تهویه هوای ایستگاه بین‌المللی فضایی، هر باغچه وجی نیز یک سیستم تهویه مخصوص به خود دارد. این سیستم تهویه، به‌طور دائم گاز اتلینی را که گیاه باکتری‌ها، ویروس‌ها و هاگ‌های قارچ‌ها و کپک‌ها را تولید می‌کند، از یک فیلتر نانویی می‌گذراند. مواد آلی موجود در هوا، هنگام عبور از فیلتر، طی واکنش‌های شیمیایی، تجزیه‌ شده و به اکسیژن، مقدار خیلی کم گاز دی‌اکسیدکربن، مواد غیرآلی، آب و مواد معدنی بی‌ضرر تبدیل می‌شود. استفاده از سیستم‌های تهویه بسیار ضروری است، به‌ویژه برای از بین‌بردن اثر گاز اتیلن. اتیلن گازی است که گیاه، در مراحل مختلف رشد خود، به‌طور عادی آن را تولید می‌کند. به غیر از اینکه مقدار زیاد اتیلن ممکن است برای انسان‌های ساکن ایستگاه فضایی بین‌المللی سمی باشد، اتیلن هورمون پیری گیاهی نیز است. به بیان دیگر، وجود مقدار زیاد این گاز، موجب پیری و مرگ گیاه می‌شود. یکی دیگر از مشکلات پرورش گیاه در فضا، موضوع آبیاری است. در باغچه فضایی وجی، آبیاری گیاهان هم باید حساب‌شده باشد. فضانوردان در ایستگاه فضایی نمی‌توانند مانند زمین با شیلنگ یا آب‌پاش، باغچه‌شان را آبیاری کنند. با توجه به کمبود آب در ایستگاه و همچنین دشواری‌های آبیاری در فضا، مهندسان سنسورها یا حسگرهای ویژه‌ای را برای وجی طراحی کرده‌اند که روی برگ گیاه نصب می‌شود. این حسگر‌های الکتریکی با اندازه‌گیری ضخامت برگ گیا‌هان، می‌فهمند چه وقت باید بالشتک‌های حاوی ریشه را آب دهند. اکنون با استفاده از این حسگر‌ها، زمان و مقدار آب لازم برای پرورش گیاه به‌دقت مشخص می‌شود. با استفاده از این حسگرها، مصرف آب کشاورزی در فضا نسب به زمین ٢٥ تا ٤٥ درصد کاهش یافته است. دانشمندان امیدوارند با انجام این آزمایش‌ها که «وجی-یک» نام دارد، دریابند چگونه گیاهان گل‌دار در فضای بدون جاذبه زمین رشد می‌کنند. این پژوهش درنهایت می‌تواند به پرورش دیگر گیاهان گل‌دار خوراکی مانند گوجه‌فرنگی، کمک کند. البته پیش از این نیز از باغچه پیشرفته و تکنولوژیک وجی برای پرورش گیاهان گل‌دار دیگر، مانند کاهو استفاده شده بود. قرار است از این باغچه پیشرفته برای تولید و پرورش انواع گونه‌های گیاهی استفاده شود. هدف از تولید این گیاهان ممکن است پژوهش باشد؛ تولید موادغذایی تازه یا حتی سرگرمی و باغبانی تفننی طی مأموریت‌های طولانی‌مدت، در مکانی دور از زمین. تاکنون فضانوردان از این تفنن آرامش‌بخش بسیار استقبال کرده‌اند. البته پیش از ایده پروش گل در فضا، از باغچه وجی برای تولید کاهوی قرمز خوراکی استفاده شده بود. درنهایت هم ساکنان ایستگاه فضایی کاهوهایی را که در وجی کاشته بودند، مصرف کردند. شش فضانوردی که در روز ١٠ اگوست ٢٠١٥ در ایستگاه فضایی بین‌المللی حاضر بودند، بسیار خوش‌اقبال بودند، چون اولین انسان‌هایی هستند که توانستند سبزی‌هایی را بخورند که خودشان در فضا پرورش داده بودند. گفتنی است ناسا و سازمان‌های فضایی دیگر، از چند دهه پیش درباره گیاهان مختلف و چگونگی پرورش آنها در فضا آزمایش کرده بودند اما کسی حق نداشت محصول را بخورد، بلکه همیشه آنها را برای بررسی‌های بیشتر به زمین می‌فرستادند. اما این‌بار مرکز کنترل و مدیریت آزمایشگاه‌ها در زمین سخاوتمند شد و اجازه داد فضانوردان برای اولین‌بار نیمی از محصول تولیدی خود را همراه با روغن زیتون و سرکه بالزامیک ایتالیایی میل کنند. البته باز هم نصف دیگر را به زمین فرستادند.