بحران خاك و سرمايه اي استراتژيك كه هدر مي رود

به گزارش ايرنا متوسط فرسايش سالانه خاك در جهان پنج تا 6 تن در هكتار و در ايران بين 15 تا 17تن در هكتار يعني سه برابر متوسط جهاني است اين در حالي است كه در استان لرستان ميانگين سالانه فرسايش خاك 25 تن در هكتار يعني يك و نيم برابر بيشتر از ميانگين سالانه كشوري است.
آنچه كه كارشناسان و محققان عرصه تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي بر آن اشتراك نظر دارند اين است كه عوامل طبيعي و تغييرات زمين شناسي، روندي كند و طبيعي در فرسايش خاك دارند ولي آنچه كه بيشترين آسيب را وارد مي كند عوامل غيرطبيعي و فعاليت هاي انساني است كه با از بين پوشش گياهي و در عين حال عدم اجراي طرح هاي آبخيز داري و آبخوان داري غيرقابل كنترل شده است.

***آبخيزداري تنها راه حفظ منابع آب و خاك
معاون آبخيزداري اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري لرستان گفت: لرستان با بارش ميانگين سالانه 550 تا 600 ميليمتر بعد از استان هاي گيلان و مازندران سومين استان از نظر بارندگي در كشور است.
محمد حسين بابايي در گفت و گو با ايرنا افزود: ميزان فرسايش خاك در لرستان معادل 22 تن در هكتار و ميزان رسوب ويژه آن 12 تن در هكتار طي سال 1394 گزارش شده كه با توجه به اقليم و ساير خصوصيات آب و هوايي ، استان لرستان مستعد پديده خشكسالي است.
وي با تاكيد بر اينكه مهمترين مساله زيست محيطي و حياتي كشور موضوع مديريت آب و خاك است اظهار كرد: آبخيزداري تنها راه حفظ منابع آب و خاك است و بدون مديريت منابع آب و خاك ، امكان فعاليت هاي توليدي و كشاورزي و باغداري ميسر نخواهد بود.
بابايي اضافه كرد: آبخيزداري با مديريت صحيح در بهره گيري از حداكثري از نزولات جوي و نفوذ آن در زمين، مقابله با فرسايش خاك و كنترل رسوب، كنترل سيل و خسارات مستقيم و غير مستقيم آن، مقابله با خشكسالي و كنترل سيلاب و رواناب هاي سطحي، افزايش كميت و كيفيت منابع آب زيرزميني ، كمك به حفظ و بهره برداري درست از زيرساخت هاي موجود با مطالعه و پايدارسازي زمين لغزش ها و جلوگيري از تخريب سازه هاي موجود از جمله راه و شبكه انتقال نيرو، نقش كاربردري در كاهش فرسايش خاك دارد.

***ميانگين سالانه فرسايش خاك در ايران سه برابر متوسط جهاني
معاون آبخيزداري اداره منابع طبيعي و آبخيزداري استان لرستان همچنين گفت: ميانگين فرسايش سالانه خاك در جهان پنج تا 6 تن در هكتار است كه اين اين رقم در ايران به حدود 17 تن در هكتار يعني سه برابر متوسط جهاني مي رسد و در لرستان ميانگين فرسايش سالانه خاك 25 تن در هكتار يعني يك و نيم برابر بيشتر از ميانگين سالانه كشوري است.
وي افزود: در عين حال در استان لرستان در برخي حوزه هاي آبخيزداري همچون چم مهر پلدختر و سيف آباد الشتر ميانگين فرسايش خاك در سال به حدود 33 تن در هكتار هم مي رسد.

***وقوع 50 سيل مخرب طي چهل سال اخير در لرستان
معاون آبخيزداري اداره منابع طبيعي و آبخيزداري لرستان گفت: با توجه به وضعيت توپوگرافي منطقه طي چهار دهه اخير بيش از 50 مورد سيل مخرب در نقاط مختلف لرستان اتفاق افتاده كه حدود 156 ميليارد تومان خسارات مالي ، 15 نفر تلفات انساني و 2 هزار و 75 راس تلفات دامي بر جاي گذاشته است.
وي عدم تعامل ساير دستگاه هاي بهره بردار را از چالش هاي مديريت آبخيزداري عنوان كرد و اضافه كرد: چالش برانگيزترين موضوع در آبخيزداري عدم شناخت و عدم تعامل ساير دستگاه هاي بهره بردار از آبخيز و ضرورت حفظ و احياي آبخيزداري است كه در اين زمينه مي توان به اجراي شبكه هاي انتفال نيرو، نفت و گاز و راهسازي اشاره كرد كه هر كدام به فراخور خود يك حوزه آبخير را با چالش هاي جدي مواجه مي كند.
بابايي با اشاره به اينكه كمبود اعتبارات بويژه از محل اعتبارات استاني يكي از مشكلات مهم در حوزه آبخيزداري لرستان است گفت: آبخيزداري لرستان سالانه از محل اعتبارات ملي و استاني خود اعتباري بالغ بر 35 ميليارد ريال و در قالب 23 طرح مصوب مي كند اما بطور ميانگين كمتر از 30 درصد اين اعتبارات تخصيص داده مي شود.

*** با ادامه روند موجود اجراي عمليات آبخيزداري در لرستان قرن ها بطور مي انجامد
به گفته اين كارشناس آبخيزداري با ادامه چنين روندي كه در اجراي طرح هاي آبخيزداري صورت مي گيرد بيش از 90 سال طول مي كشد تا كل استان با اجراي عمليات آبخيزداري مديريت شود و در عين حال اين مدت زمان به شرطي است كه طي اين 90 سال هيچگونه تغييري در شاخص ها و هزينه ها اتفاق نيفتد و كارهاي انجام شده نيز نيازي به ترميم و اصلاح نداشته باشد.
وي اضافه كرد:سالانه 430 ميلياردمتر مكعب نزولات جوي در كشور گزارش مي شود كه از اين ميزان 293 ميليارد متر مكعب تبخير مي شود و تنها 140 ميليارد متر مكعب آن بصورت نفوذ در زمين يا بصورت آب هاي جاري و سطحي در دسترس ما قرار دارد و سالانه بين 40 تا 50 هزار ميليارد تومان از محل فرسايش خاك،سيل و كاهش آب هاي زيرزميني به كشور خسارت وارد مي آيد.
بابايي يادآور شد: در كشور حدود 13 ميليارد متر مكعب مازاد بر ظرفيت سفره هاي آب زيرزميني برداشت مي شود كه جلوگيري از چنين روندي بايد در دستور كار دستگاه هاي مختلف قرار گيرد و در كنار آن نفوذ روان آب در زمين به كمك طرح هاي آبخيزداري بايد رسالتي مهم به شمار مي رود.

***هر هكتار آبخيزداري از فرسايش هشت تن خاك ممانعت مي كند
معاون آبخيزداري اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري لرستان گفت: بنا بر ارزيابي هاي انجام شده در كشور، هر هكتار عمليات آبخيزداري منجر به استحصال 520 متر مكعب آب و افزايش 120 كيلوگرم علوفه و كاهش هشت تن فرسايش خاك و كاهش پنج و نيم تن رسوب مي شود.
بابايي اظهار كرد: عدم مديريت صحيح منابع خاك و آب و پوشش گياهي اثرات مخربي همچون تغيير اكوسيستم ها، بيابان زايي، خشكسالي ها و تغيير اقليم، كاهش منابع آب قابل دسترس،كاهش راندمان اراضي كشاورزي و باغي و لم يزرع شدن مزارع، وقوع سيلاب هاي ويرانگر ، پر شدن مخازن سدها از رسوبات و تخريب زيرساخت ها را بدنبال دارد.
وي پروژه پخش سيلاب دشت كوهدشت را يكي از طرح هاي مهم آبخيزداري لرستان عنوان كرد و گفت: شهرستان كوهدشت در غرب لرستان يكي از قطب هاي كشاورزي استان محسوب مي شود كه در چند دهه اخير سيل علاوه بر ايجاد خسارات مالي و جاني باعث مشكلات ديگري از جمله كاهش توليد و اشتغال مردم و مهاجرت روستائيان شده و تخريب زيرساخت هايي همچون تخريب 276 دهنه پل و تخريب بيش از 169 كيلومتر راه روستايي در دشت كوهدشت ، طرحان و رومشكان را باعث شده است.
وي با تاكيد بر اهميت فعاليت هاي آبخيزداري در جلوگيري از فرسايش خاك و كنترل سيلاب ها گفت: اجراي عمليات آبخيزداري در هر منطقه مي تواند در حد وسيعي به منابع آب منطقه بهبود ببخشد و از تبعات و مخاطرات اقليمي اعم از فرسايش خاك، سيل و بحران آب بكاهد.

***94 درصد اراضي لرستان در معرض خطر فرسايش است
يك عضو هيات علمي مركزتحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعي استان لرستان در گفت و گو با ايرنا گفت:ميزان فرسايش سالانه خاك ايران 16/45 تن در هكتار است در حاليكه اين ميزان در قاره هاي اروپا، 84 /0، در استراليا 2/73 ، آمريكاي شمالي 4/91 و در آسيا 1/6 تن در هكتار مي باشد.
غلامرضا چمن پيرا افزود: از سال 1329تا 1388 بيش از 6 هزار و 470 و سيلاب در كشور اتفاق افتاده كه بيش از 42 درصد آنها به تعداد 2 هزار و 768 سيل در 10 سال منتهي به اواخر اين دوره آماري رخ داده كه اين امر بيانگر روند افزايش تعدادسيلاب در اثر فرسايش و تخريب اراضي درايران است.
وي با اشاره به اينكه لرستان نيز از قاعده كلي كشور مستثني نيست و ميزان فرسايش خاك آن بالاست گفت: با وجود پوشش 31/7 درصدي جنگل و 20/2 درصدي مرتع ، حدود 94 درصد از سطح اراضي استان در معرض خطر فرسايش با درجات مختلف قرار دارد.

***فرسايش خاك و هدر رفتن آب ها
عضو هيات علمي مركزتحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعي لرستان يادآور شد: موضوع فرسايش خاك در ايران را مي توان با مسئله از دست رفتن خاك آغاز كرد و با تشريح چگونگي هدر رفتن آب ها به انجام رسانيد.
وي با اشاره به اينكه امروزه آثار و علايم فرسايش خاك در اكثر مناطق كشور ديده شده و اغلب داراي شدت فوق العاده اي است تصريح كرد: در عين حال ميزان بارندگي در اغلب نقاط ايران كم و پراكنش آن نامنظم است كه در نتيجه چنين وضعيتي كمبود پوشش گياهي در اكثر مناطق كشور به چشم مي خورد.
چمن پيرا با اشاره به اينكه ميزان بارندگي در ايران كمتر از 30 درصد متوسط دنياست گفت: در مناطق كوهستاني البرز و زاگرس كه مقدار بارندگي نسبتاً زيادتر است شيب زمين زياد بوده كه خود اثر ويژه اي در افزايش فرسايش خاك دارد.
چمن پيرا اظهار كرد: در مناطق مركزي، در اثر بادهاي شديد فرسايش بادي بوجود آمده و تپه هاي شني، راهها، روستاها و تأسيسات را به مخاطره مي اندازد و علاوه بر ضررهاي جاني و مالي باعث مهاجرت اجباري به شهرها شده و مشكلات ديگري را ببار مي آورد.
عضو هيات علمي مركز تحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعي لرستان يادآور شد: سطح زمين هاي كشاورزي ايران بعلت كوهستاني بودن، وجود بيابان و كويرهاي متعدد و همچنين مسئله كمبود آب بسيار محدود است، بنابراين خطر فرسايش در اين زمين ها بسيار زياد است و چنانچه به سرعت از شدت آن كاسته نشود وضع اسف انگيزي ببار خواهد آورد.
به گفته وي از نظر مرتع، با توجه به افزايش جمعيت و نياز بيشتر به مواد پروتئيني و فرآورده هاي دامي مي توان پيش بيني نمود كه اگر استفاده بي رويه از مراتع بازهم ادامه يابد ديگر اميدي به تامين غذاي دام و توليد گوشت وجود نخواهد داشت.
چمن پيرا يادآور شد: در سال هاي اخير سدهاي متعددي در اغلب مناطق كشور با صرف هزينه هاي هنگفت احداث شده كه درصورت عدم كنترل فرسايش، عمر مفيد آنها به دليل رسوب گذاري و درنتيجه كاهش حجم مخازن بشدت كاهش خواهد يافت.

***راهكارهاي حفاظت خاك
وي در خصوص برخي برنامه‌هاي راهبردي مركز تحقيقات حفاظت خاك و آبخيزداري كشور براي جلوگيري از تخريب اراضي و حفاظت خاك گفت: شناخت عوامل موثر بر فرسايش، رسوب و تخريب اراضي، بهينه‌سازي الگوهاي مديريت حوزه‌هاي آبخيز، ارزيابي و پيش‌بيني خشكسالي منطقه‌اي كشور، مديريت و حفاظت آبراهه‌ها و مسيل‌ها، مديريت و حفاظت مناطق ساحلي، كاهش سيلخيزي حوزه‌هاي آبخيز، بهره‌برداري از سيلاب و توسعه منابع آبي كوچك و حفاظت خاك از جمله اين اقدامات است.
عضو هيات علمي مركزتحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعي استان لرستان گفت: ازنظر زيست‌محيطي نيز فرسايش و تخريب اراضي، حمل مواد شيميائي، تاثير سوء بر موجودات زنده، كاهش ارزش آب، رشد جلبك‌ها و ديگر گياهان و درنهايت بيابان‌زائي را درپي دارد.
وي در خصوص علل فرسايش خاك نيز گفت: عدم رعايت تناسب اراضي و كاربري‌ها، عدم مديريت صحيح منابع و استفاده از اراضي، توسعه تخريب اراضي، افزايش شوري خاك، عدم توجه به مسايل زيست‌محيطي، بروز سيلاب‌ها با تواتر بالا، ساختار و وظايف غلط دستگاه‌هاي اجرائي و نبود دستگاه متولي مديريت و استفاده از اراضي از جمله علل فرسايش و تخريب زمين به شمار مي رود.
وي افزود: كمبود دستورالعمل‌هاي فني و استانداردها، پائين بودن سطح آگاهي بهره‌برداران و تفكر بهره‌برداري معيشتي ، عدم استفاده از مشاركت مردم و سرمايه‌گذاري بخش خصوصي، فقدان بانك اطلاعاتي جامع منابع آب، خاك و پوشش گياهي، ضعف در اجراي قوانين، فقدان ترويج يافته‌هاي تحقيقاتي، ضعف در بومي سازي تحقيقات جهاني و كمبود نوآوري در روش‌هاي حفاظت خاك از ديگر علل فرسايش و تخريب زمين است.

*** آب و خاك مايه حيات
اين عضو هيات علمي مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي لرستان گفت: در حاليكه ادامه حيات انسان بشدت وابسته به آب و خاك است اما اين دو عنصر حياتي به طور مداوم در معرض خطر فرسايش و تخريب قرار دارند به همين دليل مبارزه با فرسايش بايد در سرلوحه امور قرار گيرد.
وي با بيان اينكه فرسايش خاك يك پديده اجتناب ناپذير است و نمي توان آن را كاملاً از بين برد افزود: مي توان با رعايت اصول علمي مقدار آن را در حد فرسايش طبيعي كنترل كرد و در عين حال بايد دانست كه فعاليت هاي انسان مثل يك شمشير دولبه است كه مي تواند باعث كنترل يا تشديد اين پديده طبيعي شود.
چمن پيرا گفت: آنچه سبب مغفول ماندن و عدم توجه كافي به فرسايش و آثار زيانبار آن مي شود، اين است كه تبعات آن در كوتاه مدت چندان چشمگير و محسوس نيست.
وي افزود: براي جلوگيري از آثار سوء فرسايش؛ مثل كاهش محصول، از بين رفتن پوشش گياهي، عدم نفوذ آب در خاك، كاهش آبدهي و خشك شدن منابع آب، بروز سيلاب و ده ها اثر نامطلوب ديگر، بايد طوري از زمين بهره برداري شود كه فرسايش در آن ايجاد نشود و يا ميزان فرسايش كمتر از مقدار خاكسازي باشد.
چمن پيرا ادامه داد: اين در حاليست كه با افزايش جمعيت و احساس كمبود آب و غذا، استفاده هاي نامعقول از طبيعت شروع شده و با ترجيح منافع آني، انهدام منابع طبيعي قابل تجديد چنان پيشرفت كرده است كه طي سال هاي اخير زمين هاي آبي به زمين هاي باير و مراتع سرسبز به بيابان هاي خشك و غيرقابل كشت تبديل شد.
وي گفت: ظهور ريزگردها در بخش هاي جنوبي و غربي كشور از جمله تبعات ناملموس ديروز و كاملا مشهود امروز است، كه البته بايد با نگاهي سرزميني و فرا سرزميني به آن نگريست.

***ضعف خاك، ضعف پوشش گياهي و سيلاب ها در پي همديگر
عضو هيات علمي مركزتحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعي استان لرستان همچنين گفت: با ضعيف شدن خاك و به دنبال آن از بين رفتن جنگل ها و مراتع، آب هاي حاصل از بارندگي به جاي اينكه در بالا بردن توليدات كشاورزي سهمي داشته باشند، بصورت جريان هاي سطحي شديد باعث شسته شدن خاك و زمين لغزش ها مي شود.
به گفته وي در بيشتر كشورهاي دنيا، خطرات فرسايش روز به روز فزوني مي يابد و عامل فرسايش در همه كشورها مربوط به عوامل طبيعي، اجتماعي و اقتصادي است. عوامل طبيعي؛ مثل رژيم بارندگي و حساسيت خاك به فرسايش است و عوامل اجتماعي و اقتصادي كه در تمام دنيا در بالابردن شدت فرسايش نقش بسيار مهمي دارد مربوط به دخالت انسان به عناوين مختلف در استفاده از زمين مي باشد.

***ضرورت آموزش كشاورزان در نحوه كاشت و جلوگيري از فرسايش خاك
مراد زارعي ، كارشناس منابع طبيعي و آبخيزداري لرستان نيز در گفت و گو با ايرنا گفت: پوشش جنگلي و مرتعي باعث مي شود ضربات سنگين قطرات آب باران توسط برگ درختان جذب شود و اين آب ذخيره شده در برگها به آرامي در دل خاك نفوذ پيدا مي كند كه علاوه اينكه مانعي در شستن خاك است باعث افزايش سطح آب سفره هاي زيرزمين، جاري شدن چشمه ها و پر آب شدن رودخانه ها و رودها مي شود.
وي افزود: از بين رفتن پوشش گياهي و جنگلي سطح زمين باعث مي شود ضمن اينكه خاك راحت تر شسته شود بلكه در اولين مرحله بارندگي نيز به جاي اينكه آب باران جذب زمين شود رواناب هايي ايجاد شود كه اراضي كشاورزي پايين دست را در معرض خطر و نابودي قرار مي دهد.
اين كارشناس منابع طبيعي با تاكيد بر نقش اصول صحيح كشاورزي در پيشگيري از فرسايش خاك گفت: كاشت اراضي شيب دار كه معمولا كشاورزان آن را در جهت شيب شخم مي زنند خود عاملي براي فرسايش خاك مي شود و در نهايت با حركت خاك بصورت گل و لاي و تجمع و رسوب آن در پشت سدها علاوه بر اينكه عمر مفيد سدها را كاهش مي دهد بلكه بايد هزينه هنگفتي را صرف لايروبي سدها كرد.
به هر روي آنچه واقعيت دارد اين است كه آب و خاك 2 مقوله اند كه سرنوشت شان در هم تنيده شده و نميتوان از فرسايش خاك سخن گفت و از بحران آب و هدررفت هاي آب و سيلاب ها و روان آب ها حرفي به ميان نياورد.
1920/6060
خبرنگار: مهري ميردريكوند**انتشاردهنده: محمد عليدوستي